Reflections on experiencing another carbomb
So I'm not going to write about all the bombs which go off while I'm here. In part this is because I don't want to worry my parents who'll be reading this blog, and in part because the violence here is just so routine that they hardly register. But this one time I'm going to try and give you a feel of what its like to live through these events on the ground.
So it was about 9.30am this morning and I'd just got a call from an Iraqi friend saying there was a rally happening over in Kharkh (the other side of the river) for the families of detainees. While waiting for her to arrive I was talking with my CPT team mates about our plans to go back to Kerbala to support our friends in the newly formed Muslim Peacemaker Team there.
Suddenly the room shock and we gave each other that "not again" look. "I guess someone better go up on the roof and check" said Sheila. We all assented but no one got up to move, willing that someone else would volunteer. I always crack first in these situations so I sprinted up the 4 flights of stairs. As I reached the third floor the second bomb went off (if you read the BBC report this is the car which flipped over in the centre of the street). "Get away from the windows" someone shouted, since there is a danger of flying glass if the shockwave is powerful enough. However I could see that the windows were open, which means that they'll swing on their hinges with the blast and so there isn't much danger from glass (often you'll see in houses that people leave windows slightly ajar for precisely this reason).
As I reached the top of the stairs I saw our landlady and her housekeeper in a huddle looking South West. This is the direction of the university and, as I emerged with foreboding onto the roof, there was the dreaded plume of black smoke belching forth from the vicinity of Baghdad U, about a mile away along the river. The housekeeper was in floods of tears as her son was over there studying. She fumbled with her phone and called his number. Thankfully he answered, "Mum, I'm in an exam now, not allowed to talk, bye" and hung up. I had a picture of a hall of exam students scribbling away, looking up briefly as the building shock and then returning immediately to their papers until they were disturbed a second time by the ring-tone cacophony of worried parents. This is Baghdad, you've just got to carry on regardless.
I look down from the roof as the activity and sounds of the city continue: the metallic tap tap tap of a man on a donkey cart advertising his gas cylinders for sale, the kids in the park who haven't even paused their game of football, the annoying synthesised jingle (always to the tune of "It’s A Small World" for some unknown reason) played by cars as they reverse, horn honking by drivers stuck helplessly in the vessels of Baghdad's capillaries, narrowed and clogged like a smoker's lungs.
In a spinal reaction I fumble for my camera and take a few snaps of the smoke cloud. I know this is a completely futile gesture, and the photos will be indistinguishable from dozens of similar ones taken over the past two years, but somehow it always feels necessary to reverently document these things. I sink to my knees on the roof and try to concentrate my thoughts enough to pray coherently - for the injured, for the families of the dead and for a change of heart in the people who planned this attack. By the time I look up the smoke cloud has already dispersed, petrol tanks burn up quickly.
I stumble back down to our apartment and my Iraqi friends have arrived. Their main concern is whether the roads will be open, as the bridge we need to cross isn't far from the epicentre of those explosions. They decide to give it a go and we drive towards Jadriya. The traffic is dense but it is moving. Some motorcycles weave through the lanes and I notice that the passengers have video cameras out, so these are the journalists rushing to record pictures which you may have seen today on TV. Our driver is actually a part-time journalist himself and asks me to load up a new film into his camera. My nails are pretty blunt and I'm having difficulty unwrapping the awkwardly wrapped tapes. Eventually I succeed and pass him the camera, by which time we are driving over the bridge, which is open for the time being. There are no obvious signs of the explosions nearby so he decides to drive onwards to the detainee meeting as we'd arranged.
Throughout the day I hear garbled second hand rumours about what happened. Firstly the news is that 10 students were killed; next I hear that no, the blast was at the office of the Badr Brigades (a militia group attached to one of the main Shia parties) and the casualty figure is more like 12. Eventually someone sets us straight that the Interior Ministry seems to have been the intended target and by now the bodycount has risen to 15. After the rally (which was really productive as it happens - we saw old friends who we'd helped in the past and took details of some new cases including a 14yr old kid locked up in Abu G) we try to head home. We hear that by now the bridge has been closed and we wonder what to do. There's a possibility of a lock down on all the bridges, essentially cutting Baghdad in two and marooning us on the wrong side of the city. Our Iraqi friends (naturally) invite us to come and stay at their home on this side, but we still have some important meetings today so decide to try and break through. Heading north and weaving through a maze of back streets (which by now all Iraqi drivers have come to know better than the freeways) we manage to find a bridge which is still open and get back home.
Finally, hours after the event, I wait until the electricity comes on and am able to check the precise details of the attacks on the web and see some photos - there's a good chance that you saw this on the news hours before I did. In the street people discuss the attacks, but in the bored and formulaic way people usually discuss the weather - all you can do about it is moan and just get on with your lives.
So this is not the first and unfortunately I'm sure it won't be the last bombing I experience. But I probably won't blog about them much because they just are a background noise, albeit a painful one. Be aware of the psychological effect they have on the city, pray for the victims and perpetrators, but don't let them drown out the other news. This is the news of Iraqis knuckling down and trying to build lives for their families in spite of the Occupation. This is the news of the guy who's started welding signal-boosting aerials out of scrap metal in order to set up a wireless internet business. This is the news of the family squatting in an abandoned building who's kids nonetheless have the biggest smiles I've ever seen. This is the news of Iraqis who have spent time in detention, have had family members killed or abused by my government, and yet who nonetheless greet me with the traditional "peace upon you" and insist that I drink endless glasses of sweet tea.
4 comments:
Is there a way to find out a list of the people who died in this blast...my sweetheart....Talal Al Senjaree lives close to here and have not heard from him since...is there any way to find out about his fate? My name is Debbie...my email is debs_place_@shaw.ca Any information you could give would be appreciated so much...thank you...Debbie Jonsson
Justin I tried to email you but could not...hopefully this reaches you...info to give is this: person I am trying to find is Talal Al Senjaree who lives in the suburb of Rosafah and lives on a street called Salah al din. He lives near to the Green Zone where April 14, 2005 car bombs exploded. Please...any information you could find out about Talal would be appreciated or if you know of someone there who could help please send them to me....I have 2 email addresses....they are deb_jonsson_250@hotmail.com and the second one is debs_place_@shaw.ca If I have offended you by asking for your help please forgive me...when I saw your blog I saw it as the only hope of finding out information...thanks for anything you can do...sincerely Debbie Jonsson
Justin....Debbie Jonsson again....still have no word on Talal Al Thani Senjaree....but one thing gives me some hope...I was talking with Talal on April 14, 2005 at about 1:13 pm Iraqi time...and if the bombs went off in the morning of that day...then it was when we were talking..so maybe there is another reason I have not heard from him...there were still other violence happening since then...but at least this gives me a bit of hope..is there any way to get phone numbers of anyone named Senjaree who live around that area? It is a long shot I realize...but would give me something constructive to do to try to find some answers...please help me if you can Justin...again my email address is debbiejonsson@yahoo.com and my phone number is 1-403-335-2285 if you wanted to call me you could collect call me not a problem...or leave a message on the machine..and you could let me know the cost of the call through email and I could re-imburse you...please if you can find out anything I would be so grateful...sincerly Debbie Jonsson
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
زندگينامه حضرت ابوطالب سلام الله عليه
امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
مثل ابيطالب مثل اهل الكهف حين اسروا الايمان و اظهروا الشرك فآتاهم الله اجرهم مرتين;
مثل حكايت ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مخفى كردند و اظهار شرك نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.
(بحار الانوار، ج 35 ص 72)
يكى از شخصيتهاى نقش آفرين صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر على(ع) است. وى در هنگامى كه پدر عاليقدر اسلام از همه سو هدف تيرهاى زهرآگين مشركان مكه بود مردانه از آن حضرت حمايت كرد و بدين وسيله در گسترش اسلام و تقويت مسلمانان نقش مهمى ايفا نمود.
متاسفانه اين رادمرد الهى با همه فداكاريهايش از اسلام كه بر دوست و دشمن پوشيده نيستسخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهاى او درباره پيامبر اسلام(ص) نه تنها در تاريخ به فراموشى سپرده شده بلكه حتى نسبت كفر و شرك به اين مسلمان با فضيلت دادهاند. لذا در اين بخش بر آنيم با اين شخصيتبزرگ اسلام آشنا شويم تا از اين رهگذر علاوه بر آشنايى به فضايل و كمالات على(ع) از ديدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتى كه بويژه به ابوطالب پدر على(ع) نسبت داده شده و او را به شرك و كفر متهم نمودهاند، داده شود. همچنين شبهاتى كه به ايمان و اسلام اين مرد الهى و وارسته وارد كردهاند با دليل و برهان برطرف شود و با اين حديثشريف كه در زيارت وارث آمده، آشنا شويم: «اشهد انك كنت نورا فى الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها.» و بدانيم كه ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر على هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آيين توحيدى ابراهيم حنيف بودهاند. و پس از ظهور اسلام به پيامبر(ص) ايمان آوردند و با اعتقاد به دين و آيين محمد(ص) از دينا رفتند.
نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضى او را «عبدمناف» ناميدهاند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وى 35 سال قبل از تولد پيامبر اسلام(ص) در مكه معظمه در خانوادهاى برجسته و خدا شناس ديده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پيامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پيامبر اسلام است كه همه قبايل عرب وى را به عظمت و بزرگوارى مىشناختند و از او به عنوان مردى با كفايت و مبلغ آيين توحيد ابراهيم ياد مىكردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنياى آن روز بود كه او را با لقب «سيد البطحاء» آقاى سرزمين مكه و حومه آن و «ساقى الحجيج» آب دهنده حاجيان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواريها و «حافر الزمزم» ايجاد كننده چاه زمزم مىخواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارك حضرت محمد(ص) بسيار كوشا بود. شيعه و اهل سنتبر اين حقيقت معترفاند.
ابوطالب از چنين پدرى به دنيا آمد و در خانه چنين شخصيتبزرگ و الهى پرورش يافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با يكديگر فاصله سنى داشتند. طالب پسر بزرگ اوست كه از او نسلى باقى نمانده است. دومين فرزند او عقيل و سومين آنها جعفر معروف به جعفر طيار و چهارمين و آخرين فرزند پسرى وى حضرت على(ع) است. دو دخترش يكى فاخته نام داشت كه او را «امهانى» مىخواندند و دختر ديگرش «ريطه» يا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)
گوشهاى از زندگانى افتخارآميز ابوطالب
ابوطالب در خانوادهاى خداپرست و موحد و در سايه پدرى همچون عبدالمطلب كه از كمالات روحى و امتيازات معنوى برخوردار بود، پرورش يافت. و همانند پدرش در مسير آيين حنيف ابراهيمى قدم برمىداشت و منصب سقايت و آبرسانى به زايران خانه خدا و پاسدارى از جان حضرت محمد(ص) را به نيكويى بر عهده گرفت.
ابوطالب نه تنها تحت تاثير شرك و بتپرستى مردم مكه قرار نگرفت، بلكه در مقابل شيوههاى جاهليت ايستادگى كرد و نوشيدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگى، برحذر داشت.(2) او نخستين كسى است كه «سوگند خوردن اولياى مقتول براى اثبات قتل» را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نيز آن رابا نام «قسامه» تثبيت كرد.(3)
مورخان نوشتهاند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن كه پيامبر(ص) و يارانش از «شعب» خارج شدند، در ماه شوال يا ذىالقعده در سن 84 سالگى از دنيا رفت.» (4) و در حالى دنيا را وداع گفت كه قلبش لبريز از ايمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مكه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب» دفن كردند. با مرگ او خيمهاى از حزن و اندوه بر پيامبر اسلام و مسلمانان آن روز كه كمتر از پنجاه نفر بودند، سايه افكند زيرا آنان بهترين حامى، مدافع و فداكار در راه اسلام را از دست دادند. ابن كثير و ابن اثير نقل مىكنند: «كفار قريش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارك پيامبر(ص) خاك - و گاهى روده گوسفند - مىريختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشتحضرت خديجه، ركن ديگر اسلام و حامى پيامبر خدا، دو چندان شد.(6)
درگذشت ابوطالب و خديجه كبرى مصيبتبزرگى براى رسولخدا بود. پيامبر(ص) مىفرمايد:
«ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب»
تا زمانى كه ابوطالب زنده بود، قريش نمىتوانست هيچ گونه ناخوشايندى براى من ايجاد كند.»(7)
ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، كفالت و سرپرستى محمد(ص) را كه هشتساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانهوار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت كامل نمود و در راه هدف مقدس پيامبر اسلام كه نشر آيين يكتاپرستى و ريشهكن كردن شرك و بتپرستى بود از هيچ كوششى دريغ ننمود، حتى به مدت سه سال در كنار پيامبر(ص) و ساير بنىهاشم در «شعب ابىطالب» - كه درهاى خشك و سوزان بود - به سر برد. وى همواره ايمان خود را كتمان مىكرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نمايد. او در ضمن اشعارى اين حقيقت را بازگو مىكند.
ليعلم خيار الناس ان محمدا نبي كموسى و المسيح بن مريم اتانا يهدى مثل ما اتيا به فكل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم
شخصيتهاى فهميده بدانند كه محمد; مانند موسى و عيسى پيامبر است.
همانطور كه آن دو پيامبر هدايت آسمانى داشتند او نيز دارد; و تمام پيامبران به فرمان خدا مردم را راهنمايى و از گناه باز مىدارند.
و شماها اوصاف او را در كتابهاى آسمانى به درستى مىخوانيد; و اين گفتار صحيحى است و رجم به غيب نيست. (8)
ابوطالب و راهب مسيحى
ابوطالب علاقه شديدى به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و ساير اهل خانه ترجيح مىداد. اتفاقى پيش آمد كه بر علاقهاش نسبتبه او افزود و سعى خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان كرد. آن اتفاق، سفر تجارتى ابوطالب به شام بود. هنگام حركت، محمد(ص) كه هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به كه مىسپارى؟»
ابوطالب از اين جمله اندوهگين شد و تصميم گرفتبرادرزادهاش را همراه خود ببرد. او را بر روى شترى كه خود سوار بود جاى داد و با خود به شام برد، در طول مسير به محلى به نام «بصرى» رسيدند. ديرى در آن جا بود و راهبى نصرانى در آن سكونت داشت. رهبانان ديگر براى ديدار ازراهب بزرگ به آنجا مىآمدند. هر سال قافلهاى از قريش از آن محل مىگذشت و راهب به آنها اعتنايى نمىكرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.
راهب متوجه ابرى شد كه بر فراز قافله قريش سايه افكنده است. دانست كسى در ميان اين جمع مورد عنايتخداى بزرگ است. اهل قافله پس از آن كه به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب ديد ابر از حركتباز ايستاده است. سؤال كرد: «آيا كسى از قافله بيرون مانده است؟» گفتند: «كودكى نزد شتران و بارها مانده است.»
راهب گفت: «بگوييد او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره كرد. يكى از اهل كاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذيرايى نمىكردى، آيا پى آمدى روى داده است كه ما را به حضور پذيرفتهاى؟»راهب در پاسخ گفت: «آرى چنين است. شما اينك ميهمان من هستيد» پس از آن كه اهل كاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در كنجى در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «اى پسر، تو را به لات و عزى - دو بتبزرگ در مكه - قسم مىدهم كه هر چه را مىپرسم پاسخ گويى.»
حضرت محمد فرمود: «لا تسالنى باللات و العزى فوالله ما ابغضتشيئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزى از من چيزى سؤال نكن. به خدا قسم به هيچ چيزى مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم مىدهم سؤالات من را پاسخ گويى.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه مىخواهى سوال كن.»
سپس راهب مطالبى درباره حالات حضرت، از خواب و بيدارى و ساير كارهايش پرسيد. حضرت همه را همانگونه كه راهب فكر مىكرد و در انجيل و ساير كتابها درباره پيغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا كرد كه بين دو شانه او را ببيند. راهب مهر نبوت را ميان دو شانه حضرت مشاهده كرد. بعد سؤالاتى از ابوطالب كرد. از او پرسيد: «اين پسر با تو چه نسبتى دارد؟ گفت: «فرزند من است» راهب گفت: «او فرزند تو نيست» ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است» راهب پرسيد:«پدرش كجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامى كه مادرش او را آبستن بود از دنيا رفت.» راهب كلام ابوطالب را تصديق كرد و گفت: «او را به مكه بازگردان و در حفظ او از دستيهود كوشا باش.
«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت ليبغنه شرا فانه كائن لابن اخيك هذا شان عظيم فاسرع به الى بلده;
به خدا سوگند، اگر يهود به او دستيابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وى دشمنى خواهند كرد و او را مىكشند. اين كودك آينده بسيار روشن و درخشانى دارد، سريع او را به شهرش برگردان.»(9)
ابوطالب اين داستان را به شعر درآورده است. دو بيت آن را مىآوريم.
ان ابن امنة النبى محمدا عندي يفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العيس قد قلصن بالازواد
محمد پسر آمنه كه پيامبر است، مرتبهاش نزد من از فرزندانم بيشتراست.
هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال كه مانند گياهان پيچنده بر من پيچيده بود، بر او شفقت ورزيدم.(10)
اسلام ابوطالب و تهمتهاى ناروا
علماى اماميه و نيز علماى زيديه و برخى از علماى (11) اهل سنتبه استناد روايات اسلامى و حكايات تاريخى كه در صفحات بعد خواهد آمد، بر اين عقيدهاند كه ابوطالب پس از بعثت پيامبر(ص) و اعلان علنى اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آيه «و انذر عشيرتك الاقربين» (12) به آيين حياتبخش اسلام ايمان آورد و تا روزى كه زنده بود مسلمان بود و با دلى مالامال از ايمان و اخلاص به آيين توحيد از اين دنيا رفت اما براى آن كه از آيين يكتاپرستى بهتر دفاع كند و مسؤوليتخود را در حفظ جان پيامبر(ص) در پيشبرد اهدف اسلام بيشتر ادا نمايد، تقيه كرد و ايمان و اعتقاد خود را نسبتبه اسلام و پيامبر(ص) كتمان نمود.
اما معالاسف بعضى از علماى اهل سنتبه دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب ترديد كرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفتهاند كه نسبتبه اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او ترديد داريم.(13) برخى ديگر از علماى اهل سنت كه نسبتبه اميرالمؤمنين على(ع) كينه قلبى داشته و براى جلوگيرى از نشر فضايل آن حضرت از هيچ كوششى دريغ نمىكردهاند، براى پايين آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انكار نموده، بلكه با گستاخى تمام گفتهاند: «بعضى آيات كفر و عذاب در قرآن كريم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره كسى كه ابن ابى الحديد مىگويد: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم يكن شيئا مذكورا; اگر ابوطالب نمىبود از اسلام هم خبرى نبود.»(14)
گروهى از نويسندگان اهل سنتبا نقل گفتههاى اين مغرضان در كتابهاى خود، بدون اينكه تحقيق و بررسى در اين باره كرده باشند. افكار مردم عوام را نسبتبه اين بزرگ مرد الهى و فدايى اسلام و قرآن، مخدوش كردهاند و كار را به جايى رساندهاند كه اگر شيعهاى در مكه معظمه كنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحهاى بخواند و طلب مغفرت نمايد، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.
مغرضان و متعصبان چون نتوانستهاند حمايتهاى شجاعانه و فداكاريهاى مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پيامبر(ص) انكار نمايند از اين طريق خواستهاند آن از خود گذشتگىها را توجيه نمايند و گفتهاند كه ابوطالب حمايتهايش از روى ايمان و اعتقاد به پيامبر(ص) نبوده بلكه به دليل نسبت فاميلى و روى علاقه شديدى كه به برادرزادهاش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشركان مىايستاد و از او دفاع مىكرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آيين و مكتب محمد(ص) كارى نداشت.
با اندكى تامل و دقت در حمايتها و جانفشانىهاى مخلصانه ابوطالب به بىاساس بودن اين توجيهات و بىانصافى و غرضورزى دشمنان اهل بيت پىمىبريم; زيرا مگر ممكن استشخصيتى مثل ابوطالب كه از مقام و منزلت والايى در بين قريش و مردم مكه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونى خود و فقط بر اثر نسبتخانوادگى حاضر شود تمام هستى خود را فداى محمد(ص) نمايد؟ آيا ممكن استبراى شخصيتى مثل ابوطالب به دليل دوست داشتن برادرزادهاش فرزند خود على(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش كند تا پاى جان از آيين او حمايت نمايد؟ و خود نيز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگى و تشنگى و فشارهاى روحى و جسمى را تحمل كند و در كنار محمد(ص) و يارانش به دليل تعصب قومى و فاميلى بماند؟
بدون ترديد حمايتهاى همه جانبه ابوطالب از پيامبر اسلام انگيزه الهى و معنوى داشته است; نه انگيزهاى مادى و تعصب قومى. به طور قطع او تشخيص داده بوده كه «پيامبر(ص) مظهر كاملى از انسانيت و فضيلت است و آيين او بهترين برنامه سعادت بشريت است، و دفاع از چنين مكتبى، فضيلت و شرف است.» از اين رو او با عقيده به آيين و مكتب اسلام در مقام دفاع از برادرزادهاش برخاست و مدت ده سال باقيمانده عمرش كه پس از بعثت آن حضرت در قيد حيات بود، لحظهاى از فداكارى و از خودگذشتگى ننشست و با قلبى مملو از ايمان و اعتقاد به خدا و قيامت و پيامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمتحق و رضوان او قرار گرفتسلام و درود خدا و پيامبران و فرشتگان بهشتبر او باد.
در فداكارى و ايمان ابوطالب همين بس كه ابن ابىالحديد دربارهاش چنين اشعارى به ثبت رسانده است:
و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدين شخصا فقاما فذاك بمكة آوى و حامى و هذا بيثرب جس الحماما تكفل عبد مناف بامر و اودى فكان على تماما(15)
اگر ابوطالب و فرزندش على نبود، ستون دين برپا نمىشد.
ابوطالب در مكه از دين خدا حمايت كرد و به آن پناه داد; و على در مدينه كبوتر دين را به پرواز درآورد.
ابوطالب كارى را در دست گرفت و چون درگذشت على آن را به اتمام رسانيد.
پىنوشتها:
(1)الفصول المهمة، ص 30.
(2)سيره حلبى،ج 1، ص 184.
(3)ابوطالب مؤمن قريش، ص 116.
(4)كامل ابن اثير، ج 1، ص 507.
(5)بدايه و نهايه ابن كثير، ج 3، ص 120; كامل ابن اثير، ج 2، ص 507(6)«وفات خديجه سه روز يا 35 روز و يا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (كامل ابن اثير ج 1، ص 507.)
(7)همان مدرك.
(8)تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 34.
(9)سيره ابن هشام، ج 1، ص 191، سيره حلبى، ج 1، ص 191; طبقات الكبرى لابن سعد، ج 1، ص 129; تاريخ طبرى، ج 2، ص 32; الغدير، ج 7، ص 342.
(10)الغدير، ج 7، ص 343 به نقل از تاريخ ابن عساكر، ج 1، ص 269 و ديوان ابوطالب، ص 33.
(11)زينى دحلان، مفتى مكه متوفاى 1304، از كسانى است كه در ميان علماى اهل سنتبه مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.
(12)شعراء (26) آيه 214.
(13)ابن ابى الحديد معتزلى، از جمله كسانى است كه در اسلام آوردن ابوطالب توقف كرده است. او پس از نقل روايات و حكايات و تحليل گفتار علما، دهها صفحه از شرح خود بر نهجالبلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تاييد مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعديل آن مطلب نوشته است; ولى قبل از پايان بحث چنين مىنويسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندي الاخبار متعارضة و الله العالم بحقيقة حاله كيف كانت; من نسبتبه اسلام ابوطالب ترديد دارم و حال او به دليل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد كه آيا مسلمان بوده استيا خير.» سپس در چند سطر بعد مىنويسد: خلاصه كلام آن كه رواياتى كه دلالتبر اسلام ابوطالب دارد بسيار زياد است و چون رواياتى هم داريم كه او به آيين قوم خود از دنيا رفته است، به مقتضاى قانون اصولى جرح و تعديل بايد توقف كرد. و مىگويد: «فانا فى امره من المتوقفين; من نيز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفين هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافى اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانى ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقيه و كتمان ايمان ابوطالب براى حفظ و حراست ازجان پيامبر(ص) نبايد در ايمان و اسلام ابوطالب ترديد به خود راه دهد و رواياتى كه در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلى نباشد، از روى تقيه بوده است. به نظر مؤلف عقيده ابن ابى الحديد نسبتبه ابوطالب اين بوده كه او ابوطالب را مسلمان مىدانسته و معتقد بوده كه وى با اسلام از دنيا رفته است لكن او نيز تقيه كرده و از تهمتهاى علماى متعصب زمان خود ترسيده و جرات نكرده با صراحت عقيده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بيان دارد. و الله اعلم بحقيقة حاله.
(14)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 142.
(15)شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 84.
مظهر ولايت ص 45
سيداصغر ناظمزاده قمى
Post a Comment